رنگرزی عملی است که طی آن ماده رنگی در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان بر الیاف و یا کالای منسوج از نوع معینی اثر می گذارد و آن را رنگ می کند. در توضیح بیشتر رنگرزی یا صبّاغی به فرآیندی گفته میشود که در طی آن کالای نساجی (الیاف، نخ، پارچه و یا پوشاک) در محلولی که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی میباشد، رنگآمیزی گردد و مولکولهای رنگ، با دوامی نسبی با مولکولهای کالای نساجی، پیوند محکمی برقرار نمایند. ماده رنگزا، به همه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات را دارند اطلاق میشود. رنگ کالای رنگرزی شده باید ثبات داشته باشد و در مقابل سایش، شستشوی شیمیایی مانند اسیدها، بازها، حلال ها، نور خورشید، حرارت، رطوبت، گرد و خاک وغیره یکنواخت و دارای حداکثر مقاومت باشد. از سوی دیگر هم بایستی در عمق الياف نساجي پخش شود و تنها روي سطح آن قرار نگيرد.
تاریخچه رنگرزی
یش از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در چین، رنگرزی انجام میشدهاست، گرچه دلیل قاطعی در دست نیست. قدیمیترین اسناد از مذهب هندو که در رابطه با رنگرزیاست، متعلق به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد است. در آن زمان رنگرزها کالای ابریشمی و پارچه های طلایی زربافت خود را به رنگهای گوناگون رنگرزی میکردند. از این اسناد تاریخی میتوان نتیجه گرفت که رنگرزی در آن هنگام یک کار معمول و متداول بودهاست. عقیده بر این است که این پیشه و صنعت از ایران به مصر منتقل شدهاست.
از نقاشیهای روی دیوارههای گورهاها چنین برمیآید میشود که از بیش از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مصریها حصیرهای رنگی میساختهاند و آنها را روی دیوارهایشان آویزان میکردهاند. بوته رنگرزها، که بدون شک امروزه به عنوان گلرنگ شناخته شده در آن دوره برای ایجاد رنگهای قرمز و زرد بر روی کالای نساجی به کار میرفتهاست. پیرامون ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد مصریها بهطور شگفتآوری کالای نساجی را با ساختار ظریفی میساختند و قادر بودند آنها را با رنگهای گوناگون رنگرزی کنند.
بیشتر بدانید:
مواد و روشهای رنگرزی
-
رنگرزی سنتی
رنگرزی سنتی با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف دارد، دارای فرمولی مشخص است. ابریشم یا یشمی که با مواد گیاهی رنگرزی میشود از نوعی جذابیت و زیبایی برخوردار است که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور، مواد قلیایی و دیگر فرایندها نهتنها ارزش آن کاسته نمیشود، بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده میشود. رنگرزی طبیعی، حاصل رنگرزی با گیاهان، برخی حشرات و مواد کانی میباشد که به روشهای گوناگون استخراج شده و در رنگرزی بهکار گرفته میشوند، ازجمله این رنگزاها میتوان به روناس، قرمز دانه، اسپرک، نیل، وسمه، پوست بعضی از میوهها، چای و قهوه اشاره کرد.
در رنگرزی سنتی، بر عکس رنگرزی کنونی از مواد گیاهی و تا حدودی مواد معدنی برای رنگ دادن استفاده میشد. این گونه رنگها علاوه بر دارا بودن خواصی مانند دوام و سازگاری بیشتر با الیاف، از آثار نامطلوبی که رنگهای شیمیایی بر سلامت انسان میگذارند خالی بودند.
-
رنگرزی شیمیایی
بعضی رنگرزان معتقدند که رنگ شیمیایی خوب هم که باشد، بالاخره میپرد و بیحال میشود. رنگ کردن با رنگ شیمیایی مثل بزککردن میماند اما رنگهای طبیعی هر چه بمانند و پا بخورند، شفافتر میشوند و رنگشان رو میآید. البته با وجود رویکرد نوین به استفاده از رنگزای طبیعی هنوز به دليل وجود مشكلات و محدودیت هایی، استفاده از رنگزاهای طبيعی به جای رنگ های شیمیایی در عمل توسعه چشمگیری نداشته است. به نظر کارشناسان فرش، رنگ های شیمیایی باعث متزلزل شدن جایگاه فرش در بازارهای جهانی شده است، قضاوت های گوناگونی پیرامون استفاده و یا عدم استفاده از رنگ های شیمیایی در فرش صورت می گیرد که قابل بحث و بررسی هستند. دیدگاه ها در دو دسته کلی قرار دارند، یک گروه تاکید بر مزایای رنگرزی سنتی دارند و دیگری بر مزایای رنگرزی شیمیایی را هم در نطر می گیرند.
بیشتر بدانید:
کانون رنگرزی ایران
ایران دارای کانونهای مختلف رنگرزی است که شهر کاشان و شهرهایی از جمله آران و بیدگل که در حوزهی کاشان قرار دارند، از مهمترین پایگاههای رنگرزی کشور به شمار میرود. معروفترین اثر هنری این منطقه، فرش دستباف است و هنر رنگرزی آن است که در ایران و جهان شهرت دارد. تنوع و زیبایی رنگهای بهکار رفته در فرش دستباف یکی از ویژگیهای بارزی است که همیشه تحسین علاقهمندان را به همره داشته است.
مواد به کار رفته در رنگرزی سنتی
در رنگرزی سنتی، بر عکس رنگرزی کنونی از مواد گیاهی و تا حدودی مواد معدنی برای رنگ دادن استفاده میشد. این گونه رنگها علاوه بر دارا بودن خواصی مانند دوام و سازگاری بیشتر با الیاف، از آثار نامطلوبی که رنگهای شیمیایی بر سلامت انسان میگذارند خالی بودند. از جمله موادی که برای رنگرزی سنتی به کار میرفت پوست گردو، پوست انار، اسپرک، برگ مو، روناس و قرمزدانه بوده است.
فرایند رنگرزی سنتی
رنگرزی سنتی فرش به سه روش اصلی انجام میشود.
-
رنگرزی مستقیم
رنگرزی مستقیم قدیمیترین روش برای رنگ کردن الیاف است. تهیه رنگ ارغوانی از پوست ارغوانی و بنفش و بعضی روشهای استفاده از رنگزای ایندیگو نمونهای از رنگرزی مستقیم است.
-
رنگزای تثبیت کننده
ابتدا پشم با نمکهای خاصی آماده میشود تا رنگزا بتواند به الیاف پشم متصل شود و رنگزایی با رنگ نسبتاً ثابت به دست بیاید. نمکهای قلع، مس، آهن و آلومینیوم نمونههایی از تثبیت کنندههای رنگ هستند. نوع تثبیت کننده شدت رنگ را تعیین میکند.
-
رنگزای خمی
رنگزای ایندیگو در هزاره سوم یا چهارم قبل از میلاد مسیح کشف شد و رنگ کردن با ایندیگو یا نیل مثالی از رنگرزی فرش به روش خمی است. این روش ترکیبی از فرایند اکسایش و کاهش است. رنگ آبی نامحلول در آب گیاه ایندیگو طی فرایند تخمیر استخراج میشود. سپس این رنگ اکسید میشود تا رنگزای آبی به رنگزای زرد محلول در آب تبدیل میشود. رنگ در خم ریخته میشود و پشم داخل خم انداخته میشود. زمانی که رنگرز پشم را از خم بیرون میآورد، رنگ اکسید میشود و دوباره آبی نیلی (ایندیگو) نامحلول در آب به دست میآید. چون رنگزای آبی نیلی پیوندی شیمیایی با نخ برقرار نمیکند، الیاف رنگ شده، به ویژه الیاف پنبهای مقاومت بالایی در برابر سایش ندارد.